Uzun bir süre, Satranç, en sevdiğim novella’lardan biri olarak kaldı. Lâkin bu yaz, Zweig maratonu yapmaya başladığımda, ‘’yazarın en sevdiğim novella’sı’’ unvanına erişen kitap, Olağanüstü Bir Gece oldu. Kitabı okuduğumda Hemşin’de, ormanın içindeydim ve sıkıntıdan olduğum yerde eriyordum. Etrafta, beynimi uyaracak tek şey önceden bilgisayarıma indirdiğim bir e-kitap koleksiyonu, karalama defterim ve indirdiğim Jodorowsky filmleriydi. Görünürde ne çeken bir internet bağlantısı, ne de laflayabileceğim bir insan vardı. Tam böyle bir anda, e-kitap klasörünü karıştırırken, imdâdıma yetişti Olağanüstü Bir Gece. Okuduğum zamanki ruh hâlimi, Satranç’taki Dr.B’nin, Nazi’ler tarafından, içinde hiçbir uyarıcı etkinliğin olmadığı, penceleri manzara görmeyen, bir otel odasına hapsedilmesi, tek heyecanın da, çaldığı bir satranç kitabındaki oynanmış maçları kafasında oynamasına benzetiyorum. İkimizin de elinde tuttuğu kitaba ihtiyacı vardı. Anlatıcının -aynı zamanda başkahramanımız-, iç dünyasına ve dolu dolu yaşadığı hislerin abartılı bir şekilde anlatıldığı kitaba girince, benim de yaşadığım sıkıntıyı, yani duygusuzluk konumumu tekrar hatırlatırsak, beni âdeta çiğnemeden yutmasının sebebini kolayca açıklamış oluruz sanırım.

 Geçenlerde, yabancı ve ünlü bir ‘’Youtube’cunun’’, saygınlığını sarsan bir olayla ilgili videosunun altına atılan yorumda schadenfreude kelimesini gördüm. Almanca, başkasının üzüntüsünden, şansızlığından gelen mutluluk demekmiş. Kelimeyi hemen not ettim, çünkü Olağanüstü Bir Gece’nin başlangıcını bu kadar güzel betimleyen bir kelime daha yok. Bir kitabı okuduktan sonra, diğer insanların ne düşündüğünü görmek için başkalarının yaptığı incelemeleri okurum. Çoğu zaman bu, her ne kadar erdemli bir insanın yapmayacağı bir şey olsa da, kendi egomu tatmin etmek ve yazanı kendi kafamda yada arkadaşlarımla tiye almak içindir (Favorim, bir kalp cerrahının yazdığı Çavdar Tarlası incelemesi. Konumuzla alakası yok ancak ilginizi çekip tebessüm ettirebileceğini düşündüğümden ve tiye almamın sebebini anlamanız, ayrıca da bu kötü eğlence kaynağımı ortaya çıkarmamdan sonra biraz olsun antipatikleştiysem, sempatinizi geri kazanabileyim diye bir kısmını sizinle paylaşmak istedim:’’İnsan romanın ismini okuyunca, kırsal bölgede geçen sıcak arkadaşlık hikâyeleri okuyacağını düşünüyor ama ilgisi yok. Okuduğu liseden uzaklaştırılan Amerikalı şımarık ve haylaz zengin bebesinin kendi ağzından on gününü anlatıyor. Barlara girip çıkma, kızlara kadınlara asılma maceraları…’’). Ancak Olağanüstü Bir Gece incelemelerinde karşıma çıkan en yaygın itham, kitabın karakterinin şımarık, burjuva bir züppe olduğu ve bu yüzden karakterin yaşadığı duyguların, incelemeyi yapan şahsa yapmacık gelmesi. Bu ithamlara bir karşı sav sunacağım. Çalışmasına gerek olmayacak kadar parası olan birisinin, yaşamını nasıl sürdüreceği, ailesini ve evini nasıl geçindireceği yada kışın nasıl soğuktan korunacağı gibi Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisinde, altlarda yani en önemli sıralarda gelen ihtiyaçlarını zaten karşılayabildiği için, gerek varoluşsal, gerek anlamsal bir bulantıya saplanma olasılığı daha yüksek olacaktır. Yani kısaca, burjuva insanların, hayatta kalma dertleri olmayacağından, varoluşsal dertlere sahip olması daha olağandır. Bu demek değildir ki proletaryan biri bu krizlere giremez, elbette girebilir, örnek olarak da Kafka’nın Dönüşüm’ü gösterilebilir, ancak olasılık olarak daha azdır. Bu yüzden kahramanımızın, hedonist yaşamından sıyrılıp, yaşamına farklı bir anlam katabilmesi için schadenfreude’a başvurması ve adrenalin sayesinde, yaşadığını hissetmeye çalışması gayet makul bir hikaye başlangıcı sayılabilir. Hedonizm, genelde insanları hissizleştirir ve kahramanımızda da bu hissizlik mevcut, hikayenin başında. İnsanlara karşı maske takınıyor ve kibar bir beyefendi rolünü oynuyor. Yaptığı kötü hareket ile gelen heyecan, aslında bu hissizlikten çıkmasını ateşleyen, hayatı boyunca hissetmediği hislerin farkına varmasını sağlayan kıvılcım. Bu olayın ardından, hırs, öfke, nefret, dışlanmışlık, korku, umutsuzluk gibi birçok kötü, varolduğunu bilmediği ya da bu kadar yoğun yaşamamış olduğu hislere kapılıyor. Sonunda da onu mutluluğa itecek şeyin insanlara yardım etmek olduğunu keşfetiyor.

 Genel olarak bakıldığında klişe bir kısa roman fikri olduğunu düşündüğümü kabul etmem gerekir. Mizantrop biri olduğumdan dolayı da insanlara yardım etmenin kişisel olarak beni mutlu edeceğini düşünmüyorum, ancak tebessümle kapattım kitabın kapağını. Normalde karakteri kendime benzettim lafı çok kendini beğenmişçe gelir bana ama kabul etmem gerek, ilk defa bir karakterle bu kadar bütünleştim. Kendi alışık olduğu çevresinde olan etkileşimlere kayıtsız kalmasına kontrast olarak, alışık olmadığı bir çevreye girdiğinde duydugu dışlanmışlık hissi ama sosyal etkileşime olan açlığı, benim gibi hayatının neredeyse yarısını her yıl başka şehirlerde geçirmiş birine çok farklı gelmeyecektir. Gidilen her farklı yerde yüzleşilen, farklı bir sosyo-kültürel düzene sahip olduğundan yaşanılan kültür şoklarının getirdiği yabancılaşma duygusu ile gelen yalnızlık ve ondan sıyrılma çabalaması, kahramanın ekonomik farklılıktan yaşadığı garipsenmeyle aşağı yukarı bağdaşıyor bence. Bu durumda karakter ile uyum sağlayamadığı ortamdaki temel fark ekonomik olduğundan, karakter, bu iki farklı sınıf arasındaki köprüyü hayırseverlik ile inşaa ediyor ve oraya aralarına gelip alt tabakayı dikizleyen bir zengin züppesindense, hayırsever birisi nâmına erişiyor ve böyle kabulleniliyor. Benim 7 yıldır yaşadığım şeyin güzel bir benzetmesi gibi hissettirdiğinden belki de, Olağanüsü Bir Gece’ye hayran kaldım.

Tin ve beden hakkında yazmak, çok da kolay bir uğraş değilmiş açıkçası. Kafamda ne yazacağımı kurduğum hâlde, düşüncelerimi sayfaya dökünce ortaya çıkan eser beni tatmin etmediğinden, bölük
pörçük birkaç paragraf ile bakışıyorum iki saate yakındır. Aslında oradan buradan okuduğum şeyleri basit ve gelişigüzel bir şekilde yazabilir ya da her şeyi silebilir ve çok daha basit bir konuyla ilgili yazabilirim, ama insanın ne olduğu tartışması bana her şeyden daha çekici geliyor şu an.

İnsan bilinci, ne bilim ne de felsefeyle, hâlâ tam olarak anlaşılabilmiş değil. Ne yıllarca insan beynini incelemiş nörologlar, ne asırlardır insan ve ruhu hakkında düşünüp duran din âlimleri ve felsefecilerinin ileri sürdüğü fikirler, insanları tatmin etmeye yeterli. Ruh ve beden problemini, günümüzde en çok tartışan insanlardan bazıları ise, yapay zekâ ile uğraşan bilgisayar mühendisleri ve bilimkurgu yazarları. Bunun sebebi, büyük oranda, teknoloji ile, insan vücudunun makinalaşma potansiyelinin artması ve gelişen bilgisayar programlarının yavaş yavaş insansı bir hal alacak olmasının getirdiği, belirsizlikten doğan stres. Daha kendi varlığını anlayamamış ama kendi yarattığı ve bilinç kazandırdığı, cansız bir objenin varlığını kabullenmeye, insan ırkı hazır değil.

 Bilinç kazanmış bir yapay zekânın ne olduğuna karar verebilmemiz için, bilincin varlığı, bedenden farklılığı, yaptığımız eylemleri determinist bir süreç sonrası yapmamız veya özgür iradeye sahip olmamız gibi bir ton felsefik tartışma başlığının içinden çıkmamız gerek. Açıkçası Descartes’ın ‘’cogito ergo sum’’ yani ‘’düşünüyorum öyleyse varım’’ cümlesi, varlığımı sorguladığımdan dolayı bedensel olarak ne hâlde olduğumu kesinkes bilemesem de tinsel olarak var olduğumu kanıtladığından, belki de benim gibi, birçok kişiyi, kendilerini atacakları varoluş krizlerinden kurtarmıştır. Ancak ne yazık ki, asıl cevaplanması gereken soru, bireyin ne olduğu ve neyin bireyi birey yaptığı. Bu soruyu sorgulayan en güzel türlerden biri, hiç şüphesiz ki, bilimkurgunun bir alttürü olan Cyberpunk. Matrix ve Bladerunner gibi herkes tarafından bilinen eserlerin aksine Ghost in the Shell’den bahsetmek istiyorum yazının geri kalanında.

Ghost in the Shell, neyin bireyi birey yaptığı sorusunu iyice allak bullak ediyor ve sınırları birbiri içine sokuyor. Bireyi birey yapanın bilinç olduğu önerisiyle başlıyor, bilinci robotik bir vücuda yüklenmiş bir karakterin insansılığını incelerken, son yarısında ortaya çıkan bilinç kazanmış bir yapay zekânın da hikayeye katılmasıyla, bildiğimiz tüm sınırları tepetaklak ediyor. Sanırım, dinî inançları yüksek olmayan çoğu kişi, vücut ve organların, kendilerini robotik mevkidaşlarına bıraktıklarında, insanın bilincinin kaybolmadığına ve o kişinin hala o kişi olduğu konusunda hem fikir olabilir. Sonuçta, robotik kalp takılan ya da protez kol veya bacak taktıran insanlar benliklerini kaybetmiyorlar. Ancak vücutta yapılan bu değişikler, nereden sonra, insanı insanlıktan çıkarıyor? Bütün vücudu, beyin de dahîl olarak değiştirebilir miyiz? Beyindeki bütün veri dolaşımını simüle edebilecek bir makina tasarlansa ve bilinç denen şey oraya aktarılsa ve tamamen robot bir vücuda takılsa, bilinci aktarılan kişi gene insan mıdır? Peki, aynı şekilde, bu dolaşımı kendi kendine simüle etmeyi öğrenmiş bir bilgisayar ne kadar bireydir?

Çok hoşuma giden bir alıntı yapacağım Ghost in the Shell’den, bilinç kazanmış olan Puppetmaster’ın bilinç kazandığına inanmayan bilimadamları, onun nefsini korumak için programlandığını söylüyor. Puppetmaster da, DNA’nın da nefsini korumak için yazılmış programlar olduğunun tartışılabileceğini ileri sürüyor. Üstünde düşününce, gerçekten de Freud’un id, ego, super ego analizindeki gibi, insanın tamamen hayvansı içgüdüleri ile sadece DNA’sını korumak adına yaşadığını, ölmemeye çalıştığını (yemek yediğini, uyuduğunu) ve ölmeden önce bu DNA’yı üreyerek bir sonraki jenerasyona aktardığı mantıklı geliyor. Yani varsayımsal bilinçli bir bilgisayarın, insandan farkı, biyolojisi. Bu düşünceler beni önceden umutsuzluğa sürüklerdi ve kafamı bulandırırdı. Ne olduğumu bilememek bana tatminsizlik yaşatırdı ve kendimi uzayın ortasında, bomboş hissederdim. Ancak, sonradan düşündüm ki, aşk gibi hayatın içinden bir duygu bile, birkaç kimyasal sebebiyle yaşanıyorsa ne olmuş yani? Sonuçta algımız ve hissettiklerimiz olabildiğince gerçek. Yediğimiz etin tadı, dirseğimizin ordaki siniri vurduğumuzda yaşadığımız acı, bunlar hep hissettiğimiz şeyler. Belki hedonistçe ve bencilce bir düşünce bu bahsettiklerim, ama bize ne mavi

Göstergebilimcisi Lacan’a göre, insan beyni, gördüğü varlıkları sınıflandırmaya meyillidir. Algıladıklarını, önceden gördüğü benzer kalıplara oturtur ve böylece gördüğü varlığı algı seviyesine çekmiş olur. Her ne kadar her ağaç birbirinden tamamen farklı olsa da ve ağaçların binlerce farklı türü olsa da, gövdesi, dalları ve yaprakları olan şeylerin hepsine ağaç diyerek onu algılamaktaki işini kolaylaştırır. Bazı zamanlarda, beyin, bu tanımlamayı yapmaya çalışırken zorlanır ya da hata yapar. Hepimiz yaşamışızdır, gece gördüğümüz, duvarda oluşan bir lamba veya sandalye gölgesini, insan suratı olarak görürüz ve bu da bizi korku hissine sürükler. İnsan beyninin temel öğrenme ve algılama prosedürü bu şekildedir.

İnsan beyni, büyüyüp gelişmeye başladıkça, bu algılama şekline yeni özellikler eklenır. Gruplaştırdığı varlıkları, duyguları ve diğer soyut konseptler ile harmanlar. Bu da, varlıklara güç bahşeder. Bu kazandırılan güç, varlığa olan fikrimizi önemli boyutta etkiler. Geçenlerde bir sosyal deney izlemiştim, ucuza, çok kaliteli kıyafetleri satışa sunuyorlar. Kıyafetleri beğenen insanlara da önce kıyafetler hakkındaki fikirlerini alıp, sonra bu kıyafetlerin katillere, tecavüzcülere ait olduğunu söylüyorlar, bunu duyduktan sonra, insanların büyük bir çoğunluğu, kıyafetleri almaktan vazgeçiyor. Katil ve tecavüzcü gibi kötü etiketler, bu kıyafetlerle birleşince, cansız kıyafetlere, adeta kişilik katıyor ve gördüğümüz ceketin, diğer ceketlerden ayrılmasına neden oluyor. Grubundan onu, bir nebze de olsa, ayırıyor.

Saramago’nun kitabı, Ölümlü Nesneler’deki, kısa hikayelerden iki tanesi beni çok etkiledi. Bunlardan biri, bir diktatörün sandalyesinin kırılarak onun ölümüne yol açmasını, diğeri de sahibini rehin alan bir arabayı anlatıyordu. ‘’Peki, başta anlattıkların ile, bu hikayelerin ne alakası var?’’ dediğinizi duyar gibiyim. Şöyle ki, neo-liberalizmin hüküm sürdüğü, ferdiyetçiliğin ve sözde, kişisel kimliğin ön planda olduğu toplumlarda, bu kimliği oluşturan şeyler, cansız objelerden oluşur. Bizi biz yapan, giydiklerimiz, bindiğimiz araç, kullandığımız cihazlardır.

Bu kimliği yaşatmak için de, kullandığımız eşyalara olduklarından farklı anlamlar yüklüyoruz ve onlar tarafından ‘rehin alınıyoruz’. Bu psikolojiyi en iyi kullanan marka, hiç şüphesiz ki, Apple. Her ürününün önüne ‘’I’’ (Ben) getirerek, sattığı aygıtları, içselleştirmemize, bizim bir parçamızmış gibi görmemize yol açıyor. Bu da toplumda, insanlar arasında, ‘’Bu ceket tam sen ya!’’, gibi diyaloglara yol açar ve insanları daha da tüketmeye teşvik eder. Bunun en büyük zararı da, karakterimizin, düşüncelerimizin ve duygularımızın, kimliğimiz üzerindeki etkisinin minimuma indirgenmesi ve insanları, daha onlarla konuşmadan önce, içtikleri kahve markası, kullandıkları kalem, telefon, çanta, hatta kullandıkları sigara markasına bakarak, onları daha tanınmadan yargılamamıza sebep olur. Peki, sonunda ne olur? Aldığımız, bizi çok iyi tanımlayan, ten rengimize çok uyan, rengine bayıldığımız, o çok sevdiğimiz, kişiliğimizi tanımlayan, sandalye, ‘’Çatırt!’’ diye kırılır ve biz de yere yapışırız. Ne de olsa, normal, seri üretim bir sandalyeye, tonlarca anlam yüklemişizdir ve bunun farkındalığına varmamız, suratımıza çarpan zemin gibi can acıtıcı olur.

Biliyorum, bütün yazı boyunca bir anti-kapitalist gibi algılandım. Ancak öyle bir imaj çizmek istemem. Kesinlikle, kazanılan para ile, alınmak istenilen eşyaların alınmasına karşı değilim. Karşı olduğum, alınan objelerin, insanların karakterlerini yansıtmadığının bilincine varılması. Yani, etkileşime geçtiğimiz kişilerin, ‘kişi’ olduklarını hatırlamamız ve sahip oldukları objeler ile benliklerini ayrı tutmamız gerekiyor. Ancak bu şekilde, günümüzün en büyük problemlerinden biri olan, vasıfsız ve gereksiz, ama parası ile belirli objeler edinerek, kendilerine yalandan bir kimlik ve imaj yaratan insanlara karşı duyulan saygı ve imrenme duygusu yok edilebilir ve onun yerine, imrenilecek insanlar, bilim insanları, yazarlar gibi yetenekli ve topluma katkıda bulunan, önemli insanlar olmaya başlar.

Bulutların Üzerinde Yolculuk Melankolinin ve belirsizliğin en başarılı resmi, Bulutların Üzerine Yolculuk. Sanata ilgilenen, her insanın, en zorlandığı şeylerden biri, en sevdiği tabloda karar kılmasıdır, büyük bir ihtimalle. Yıllar süren iç çekişmelerim ve sürekli maymun iştahlığım sonucunda, bir tabloda karar kılmayı başardım. Bu karara ulaşmam çok kolay olmadı. Hopper’ın Gecekuşları, Monet’nin Bahar Zamanı ve Cowper’ın Gurur gibi tabloları arasından, sadece bir tablo seçmek gerçekten çok zorlu bir işti. Ancak, Caspar David Friedrich’in Bulutların Üzerinde Yolculuk adlı tablosu, bütün bu tablolar arasından, bana en çok dokunanı, beni en çok etkileyeni ve belki de en zamansızı. Bu yüzden, Bulutların Üzerinde Yolculuk’un, açık aşk mektubu-vari yazımı hak eden eser olduğuna karar verdim. Bu yazıda, karanlık ve aydınlığın, kara ve gökyüzünün kontrastı, fırça darbelerinin farklılıkları gibi, tamamen kitap ezberine dayalı teknik özelliklerinden oluşan bir analiz değil, tamamen bende yarattığı duygulardan ve estetik algımı nasıl tatmin ettiğinden bahsetmek istiyorum. 

Romantik dönem, gerek hikayeleriyle, gerek şiirleriyle, diğer akımlara göre çok farklıdır. Endüstri devrimi gibi, dünyanın düzenini tamamen değiştiren, doğallığı, saflığı ve duyguları, fabrikalaşmaya, robotlaşmaya, totalitarizme bırakmaya karşı bir başkaldırıdır. Hızlanmaya başlamış hayatı yavaşlatmayı öğütler, fabrika dumanları arasından gözüken, bir tutam kalmış yeşilliği seyretmemizi, gezmemizi, insan olmamız gerektiğini bize hatırlatır. Romantizm, tüm sanat akımları arasından en inatçı olanıdır. Realizm, modernizm, natüralizm gibi akımlar, değişimi kabul etmiş ve bir nevi yenik düşmüşlerdir. Romantikler değişime aldırış etmez, çoğu da yaşamadıkları bir geçmişe, nostaljik bir özlem duyarlar. Klasik döneme de imreniyor olmaları bu yüzdendir. Romantik dönem, olağandan, düzenden kaçıştır. İnsanın, kendini bulması, yolculuğa çıkmasıdır. Bulutların Üzerinde Yolculuk gibi. Tablodaki figürün kıyafetleri, gerek takımı, gerek bastonu, onun proletaryan değil, aristokrat biri olduğunu gösteriyor. proletaryan birinin, doğanın içinde, ufku izlemesi pek etkileyici olmazdı, çünkü proletarya, o zamanlarda zaten taşrada yaşamak ile ilişkilendirilirdi. Ancak endüstriyelleşmenin ilerlediği toplumlarda, aristokrat insanların, içki, yemek, para gibi dünyevi zevkleri terk edip, doğayla karışması, kendiyle yalnız kalması, normlardan farklıdır. Figür, modernleşmekte olan toplumdan kaçmış, gezmiş ve kaybettiği tanrıları aramak adına Olimpos dağının zirvesine tırmanmış, lakin bulamamış. Eğer tanrıları orada olsaydı, dayanak olarak da bastona ihtiyacı olmazdı. Bu özellikleri, bu tabloyu, romantik akımı en iyi betimleyen tablo yapıyor, kendi fikrimce. Hızlıca modernleşmekte olan Dünya’dan bir kaçamak ve klasisizme bir göz kırpış. 

Yazımın son paragrafında, tablonun bana hissettirdiklerinden bahsetmek istiyorum. Bulutların Üzerinde Yolculuk, benim hayat görüşümü (felsefe terimi yeterince uygun olmuyor buraya) en iyi resmeden tablo. Artık endüstri dönemini aştık ve uzay çağındayız; ancak endüstri dönemiyle gelen bütün özellikler, hala toplumda boy göstermekte. Hayatlarımızı başkaları için, yaptıklarımızın farkındalığına varmadan, yavaşlamadan yaşıyoruz. Romantik felsefecilerden Heidegger’ın önerisini dinlemeli ve kendimizin, etrafımızın farkına varmalıyız. Gündelik, olağan işlerimizin, bizi robotlaştırmasına engel olmak ve deneyimlerimizin zevkine tam varabilmemiz için de, bazı hatırlatmalara ihtiyacımız var. İnançlı insanların bu hatırlatmaları, yemekten önce ettikleri dualar, doğu felsefesini kabullenmiş insanların ise meditasyonlarıdır. Benim hatırlatmam da, şüphesiz ki, bu resimdir. Her bakışımda, anlamsız ve amaçsız hayatımızı, katlanılabilir kalacak tek şeyin, etrafımıza bakmamız ve dünyayı tüm duyularımız, hislerimiz ve duygularımızla deneyimlememiz. Ancak böyle, biraz da olsa boşlukta yada bilinçsizce hareket ettiğimiz ruh halinden kurtulur ve insan olabiliriz. İşte bana bu düşünceleri yaşattığından, Bulutların Üzerinde Yolculuk, diğer beğendiğim tablolardan ayrışıyor.