Uzun bir süre, Satranç, en sevdiğim novella’lardan biri olarak kaldı. Lâkin bu yaz, Zweig maratonu yapmaya başladığımda, ‘’yazarın en sevdiğim novella’sı’’ unvanına erişen kitap, Olağanüstü Bir Gece oldu. Kitabı okuduğumda Hemşin’de, ormanın içindeydim ve sıkıntıdan olduğum yerde eriyordum. Etrafta, beynimi uyaracak tek şey önceden bilgisayarıma indirdiğim bir e-kitap koleksiyonu, karalama defterim ve indirdiğim Jodorowsky filmleriydi. Görünürde ne çeken bir internet bağlantısı, ne de laflayabileceğim bir insan vardı. Tam böyle bir anda, e-kitap klasörünü karıştırırken, imdâdıma yetişti Olağanüstü Bir Gece. Okuduğum zamanki ruh hâlimi, Satranç’taki Dr.B’nin, Nazi’ler tarafından, içinde hiçbir uyarıcı etkinliğin olmadığı, penceleri manzara görmeyen, bir otel odasına hapsedilmesi, tek heyecanın da, çaldığı bir satranç kitabındaki oynanmış maçları kafasında oynamasına benzetiyorum. İkimizin de elinde tuttuğu kitaba ihtiyacı vardı. Anlatıcının -aynı zamanda başkahramanımız-, iç dünyasına ve dolu dolu yaşadığı hislerin abartılı bir şekilde anlatıldığı kitaba girince, benim de yaşadığım sıkıntıyı, yani duygusuzluk konumumu tekrar hatırlatırsak, beni âdeta çiğnemeden yutmasının sebebini kolayca açıklamış oluruz sanırım.

 Geçenlerde, yabancı ve ünlü bir ‘’Youtube’cunun’’, saygınlığını sarsan bir olayla ilgili videosunun altına atılan yorumda schadenfreude kelimesini gördüm. Almanca, başkasının üzüntüsünden, şansızlığından gelen mutluluk demekmiş. Kelimeyi hemen not ettim, çünkü Olağanüstü Bir Gece’nin başlangıcını bu kadar güzel betimleyen bir kelime daha yok. Bir kitabı okuduktan sonra, diğer insanların ne düşündüğünü görmek için başkalarının yaptığı incelemeleri okurum. Çoğu zaman bu, her ne kadar erdemli bir insanın yapmayacağı bir şey olsa da, kendi egomu tatmin etmek ve yazanı kendi kafamda yada arkadaşlarımla tiye almak içindir (Favorim, bir kalp cerrahının yazdığı Çavdar Tarlası incelemesi. Konumuzla alakası yok ancak ilginizi çekip tebessüm ettirebileceğini düşündüğümden ve tiye almamın sebebini anlamanız, ayrıca da bu kötü eğlence kaynağımı ortaya çıkarmamdan sonra biraz olsun antipatikleştiysem, sempatinizi geri kazanabileyim diye bir kısmını sizinle paylaşmak istedim:’’İnsan romanın ismini okuyunca, kırsal bölgede geçen sıcak arkadaşlık hikâyeleri okuyacağını düşünüyor ama ilgisi yok. Okuduğu liseden uzaklaştırılan Amerikalı şımarık ve haylaz zengin bebesinin kendi ağzından on gününü anlatıyor. Barlara girip çıkma, kızlara kadınlara asılma maceraları…’’). Ancak Olağanüstü Bir Gece incelemelerinde karşıma çıkan en yaygın itham, kitabın karakterinin şımarık, burjuva bir züppe olduğu ve bu yüzden karakterin yaşadığı duyguların, incelemeyi yapan şahsa yapmacık gelmesi. Bu ithamlara bir karşı sav sunacağım. Çalışmasına gerek olmayacak kadar parası olan birisinin, yaşamını nasıl sürdüreceği, ailesini ve evini nasıl geçindireceği yada kışın nasıl soğuktan korunacağı gibi Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisinde, altlarda yani en önemli sıralarda gelen ihtiyaçlarını zaten karşılayabildiği için, gerek varoluşsal, gerek anlamsal bir bulantıya saplanma olasılığı daha yüksek olacaktır. Yani kısaca, burjuva insanların, hayatta kalma dertleri olmayacağından, varoluşsal dertlere sahip olması daha olağandır. Bu demek değildir ki proletaryan biri bu krizlere giremez, elbette girebilir, örnek olarak da Kafka’nın Dönüşüm’ü gösterilebilir, ancak olasılık olarak daha azdır. Bu yüzden kahramanımızın, hedonist yaşamından sıyrılıp, yaşamına farklı bir anlam katabilmesi için schadenfreude’a başvurması ve adrenalin sayesinde, yaşadığını hissetmeye çalışması gayet makul bir hikaye başlangıcı sayılabilir. Hedonizm, genelde insanları hissizleştirir ve kahramanımızda da bu hissizlik mevcut, hikayenin başında. İnsanlara karşı maske takınıyor ve kibar bir beyefendi rolünü oynuyor. Yaptığı kötü hareket ile gelen heyecan, aslında bu hissizlikten çıkmasını ateşleyen, hayatı boyunca hissetmediği hislerin farkına varmasını sağlayan kıvılcım. Bu olayın ardından, hırs, öfke, nefret, dışlanmışlık, korku, umutsuzluk gibi birçok kötü, varolduğunu bilmediği ya da bu kadar yoğun yaşamamış olduğu hislere kapılıyor. Sonunda da onu mutluluğa itecek şeyin insanlara yardım etmek olduğunu keşfetiyor.

 Genel olarak bakıldığında klişe bir kısa roman fikri olduğunu düşündüğümü kabul etmem gerekir. Mizantrop biri olduğumdan dolayı da insanlara yardım etmenin kişisel olarak beni mutlu edeceğini düşünmüyorum, ancak tebessümle kapattım kitabın kapağını. Normalde karakteri kendime benzettim lafı çok kendini beğenmişçe gelir bana ama kabul etmem gerek, ilk defa bir karakterle bu kadar bütünleştim. Kendi alışık olduğu çevresinde olan etkileşimlere kayıtsız kalmasına kontrast olarak, alışık olmadığı bir çevreye girdiğinde duydugu dışlanmışlık hissi ama sosyal etkileşime olan açlığı, benim gibi hayatının neredeyse yarısını her yıl başka şehirlerde geçirmiş birine çok farklı gelmeyecektir. Gidilen her farklı yerde yüzleşilen, farklı bir sosyo-kültürel düzene sahip olduğundan yaşanılan kültür şoklarının getirdiği yabancılaşma duygusu ile gelen yalnızlık ve ondan sıyrılma çabalaması, kahramanın ekonomik farklılıktan yaşadığı garipsenmeyle aşağı yukarı bağdaşıyor bence. Bu durumda karakter ile uyum sağlayamadığı ortamdaki temel fark ekonomik olduğundan, karakter, bu iki farklı sınıf arasındaki köprüyü hayırseverlik ile inşaa ediyor ve oraya aralarına gelip alt tabakayı dikizleyen bir zengin züppesindense, hayırsever birisi nâmına erişiyor ve böyle kabulleniliyor. Benim 7 yıldır yaşadığım şeyin güzel bir benzetmesi gibi hissettirdiğinden belki de, Olağanüsü Bir Gece’ye hayran kaldım.

Tin ve beden hakkında yazmak, çok da kolay bir uğraş değilmiş açıkçası. Kafamda ne yazacağımı kurduğum hâlde, düşüncelerimi sayfaya dökünce ortaya çıkan eser beni tatmin etmediğinden, bölük
pörçük birkaç paragraf ile bakışıyorum iki saate yakındır. Aslında oradan buradan okuduğum şeyleri basit ve gelişigüzel bir şekilde yazabilir ya da her şeyi silebilir ve çok daha basit bir konuyla ilgili yazabilirim, ama insanın ne olduğu tartışması bana her şeyden daha çekici geliyor şu an.

İnsan bilinci, ne bilim ne de felsefeyle, hâlâ tam olarak anlaşılabilmiş değil. Ne yıllarca insan beynini incelemiş nörologlar, ne asırlardır insan ve ruhu hakkında düşünüp duran din âlimleri ve felsefecilerinin ileri sürdüğü fikirler, insanları tatmin etmeye yeterli. Ruh ve beden problemini, günümüzde en çok tartışan insanlardan bazıları ise, yapay zekâ ile uğraşan bilgisayar mühendisleri ve bilimkurgu yazarları. Bunun sebebi, büyük oranda, teknoloji ile, insan vücudunun makinalaşma potansiyelinin artması ve gelişen bilgisayar programlarının yavaş yavaş insansı bir hal alacak olmasının getirdiği, belirsizlikten doğan stres. Daha kendi varlığını anlayamamış ama kendi yarattığı ve bilinç kazandırdığı, cansız bir objenin varlığını kabullenmeye, insan ırkı hazır değil.

 Bilinç kazanmış bir yapay zekânın ne olduğuna karar verebilmemiz için, bilincin varlığı, bedenden farklılığı, yaptığımız eylemleri determinist bir süreç sonrası yapmamız veya özgür iradeye sahip olmamız gibi bir ton felsefik tartışma başlığının içinden çıkmamız gerek. Açıkçası Descartes’ın ‘’cogito ergo sum’’ yani ‘’düşünüyorum öyleyse varım’’ cümlesi, varlığımı sorguladığımdan dolayı bedensel olarak ne hâlde olduğumu kesinkes bilemesem de tinsel olarak var olduğumu kanıtladığından, belki de benim gibi, birçok kişiyi, kendilerini atacakları varoluş krizlerinden kurtarmıştır. Ancak ne yazık ki, asıl cevaplanması gereken soru, bireyin ne olduğu ve neyin bireyi birey yaptığı. Bu soruyu sorgulayan en güzel türlerden biri, hiç şüphesiz ki, bilimkurgunun bir alttürü olan Cyberpunk. Matrix ve Bladerunner gibi herkes tarafından bilinen eserlerin aksine Ghost in the Shell’den bahsetmek istiyorum yazının geri kalanında.

Ghost in the Shell, neyin bireyi birey yaptığı sorusunu iyice allak bullak ediyor ve sınırları birbiri içine sokuyor. Bireyi birey yapanın bilinç olduğu önerisiyle başlıyor, bilinci robotik bir vücuda yüklenmiş bir karakterin insansılığını incelerken, son yarısında ortaya çıkan bilinç kazanmış bir yapay zekânın da hikayeye katılmasıyla, bildiğimiz tüm sınırları tepetaklak ediyor. Sanırım, dinî inançları yüksek olmayan çoğu kişi, vücut ve organların, kendilerini robotik mevkidaşlarına bıraktıklarında, insanın bilincinin kaybolmadığına ve o kişinin hala o kişi olduğu konusunda hem fikir olabilir. Sonuçta, robotik kalp takılan ya da protez kol veya bacak taktıran insanlar benliklerini kaybetmiyorlar. Ancak vücutta yapılan bu değişikler, nereden sonra, insanı insanlıktan çıkarıyor? Bütün vücudu, beyin de dahîl olarak değiştirebilir miyiz? Beyindeki bütün veri dolaşımını simüle edebilecek bir makina tasarlansa ve bilinç denen şey oraya aktarılsa ve tamamen robot bir vücuda takılsa, bilinci aktarılan kişi gene insan mıdır? Peki, aynı şekilde, bu dolaşımı kendi kendine simüle etmeyi öğrenmiş bir bilgisayar ne kadar bireydir?

Çok hoşuma giden bir alıntı yapacağım Ghost in the Shell’den, bilinç kazanmış olan Puppetmaster’ın bilinç kazandığına inanmayan bilimadamları, onun nefsini korumak için programlandığını söylüyor. Puppetmaster da, DNA’nın da nefsini korumak için yazılmış programlar olduğunun tartışılabileceğini ileri sürüyor. Üstünde düşününce, gerçekten de Freud’un id, ego, super ego analizindeki gibi, insanın tamamen hayvansı içgüdüleri ile sadece DNA’sını korumak adına yaşadığını, ölmemeye çalıştığını (yemek yediğini, uyuduğunu) ve ölmeden önce bu DNA’yı üreyerek bir sonraki jenerasyona aktardığı mantıklı geliyor. Yani varsayımsal bilinçli bir bilgisayarın, insandan farkı, biyolojisi. Bu düşünceler beni önceden umutsuzluğa sürüklerdi ve kafamı bulandırırdı. Ne olduğumu bilememek bana tatminsizlik yaşatırdı ve kendimi uzayın ortasında, bomboş hissederdim. Ancak, sonradan düşündüm ki, aşk gibi hayatın içinden bir duygu bile, birkaç kimyasal sebebiyle yaşanıyorsa ne olmuş yani? Sonuçta algımız ve hissettiklerimiz olabildiğince gerçek. Yediğimiz etin tadı, dirseğimizin ordaki siniri vurduğumuzda yaşadığımız acı, bunlar hep hissettiğimiz şeyler. Belki hedonistçe ve bencilce bir düşünce bu bahsettiklerim, ama bize ne mavi